Pasja pracy, obsesja/kompulsja czy uzależnienie? Jak odróżnić zdrowy i destrukcyjny styl pracy?
Badania pokazują, że duża liczba przepracowanych w miesiącu godzin czy też obsesyjno-kompulsyjny styl pracy charakterystyczny dla osób nadmiernie zaangażowanych w wykonywaną pracę, nie przesądzają jeszcze o uzależnieniu od pracy. Wszakże nie każdy kto dużo pracuje jest pracoholikiem. Można wyróżnić co najmniej cztery różne formy wysokiego zaangażowania w pracę: pasję pracy, zapracowywanie się sytuacyjne, obsesję / kompulsję pracy oraz uzależnienie od pracy. Wyłącznie ostatnią formę można uznać za rzeczywiste uzależnienie od pracy / pracoholizm.
Jak podaje Kamila Wojdyło w swojej książce „Uzależnienie od pracy. Teoria. Diagnoza. Psychoterapia”, pasja pracy (work enthusiasm) jest zdrową formą wysokiego zaangażowania w pracę i cechuje ludzi, którzy intensywnie i dużo pracują. Definiowana jest jako pozytywny stan umysłu związany z wykonywanymi czynnościami pracy – wigorem (energią, koncentracją, wysiłkiem, wytrwałością w obliczu niedogodności), poświęcaniem się pracy (traktowaniem jej jako inspiracji i wyzwania z towarzyszącym poczuciem zapału) oraz zaabsorbowaniem pracą.
Dla pasjonatów pracy (w przeciwieństwie do osób uzależnionych) charakterystyczne jest obciążenie lecz nie przeciążenie pracą. W ich przypadku liczba przepracowanych godzin czy przytłoczenie dodatkowymi zadaniami do wykonania jest zjawiskiem patogennym, co oznacza, że jedynie w pewnych okolicznościach praca może (ale nie musi) prowadzić do patologicznych zachowań z nią związanych. Pasjonaci mają bowiem umiejętność „wyłączenia się” z pracy, gdy tego chcą (pod wpływem własnej woli). Atrybutem pasji pracy jest jej używanie, proces związany z konstruktywną, prorozwojową funkcją (w przeciwieństwie do nadużywania pracy). Wspólnym natomiast elementem dla pasji pracy i pracoholizmu jest wysoki poziom zajętości pracą. Natomiast oba zjawiska różnią się pod względem procesów emocjonalnych i motywacyjnych. Pasjonaci doświadczają poczucia sensu pracy, są zdolni do rozwoju perspektywy życia, która integruje aktywność pracy z innymi obszarami funkcjonowania. W ich przypadku zaangażowanie w pracę jest związane z doświadczaniem zadowolenia i brakiem przymusu pracowania. Pasjonatów cechują pozytywne emocje i wysoki poziom kompetencji samoregulacji emocji (redukowania emocji negatywnych i wzbudzania pozytywnych). Silne zaangażowanie w pracę i „przyjemność pracy” u pasjonatów są związane z obecnością pozytywnych wyników (poczuciem satysfakcji z pracy). Z punktu widzenia motywacji charakteryzuje ich motywacja wewnętrzna (w przeciwieństwie do
pracoholików, którzy są motywowani przez wewnętrzny przymus). Pasjonaci postrzegają też siebie jako zdolnych do radzenia sobie z wyzwaniami w pracy.
Zapracowywanie się sytuacyjne jest formą wysokiego zaangażowania w pracę niezwiązaną z określonymi obsesyjno-kompulsyjnymi mechanizmami, ale z przejściową postacią zapracowania będącą wynikiem krytycznych, wysoko stresujących wydarzeń (np. śmierci współmałżonka, separacja, rozwód, niekorzystna sytuacja materialna). W wypadku zapracowania sytuacyjnego, presja pracy jest warunkowana zewnętrznie i trwa tak długo, jak długo dana osoba podlega oddziaływaniu trudnych wydarzeń.
Obsesja / kompulsja pracy jest rodzajem patologii zachowań, która przejawia się w obsesyjnym myśleniu o pracy i kompulsyjnym zajmowaniu się nią na poziomie zachowania. Jest związana z wewnętrznym przymusem pracowania, niezdolnością do regulowania nawyków pracy i zaniedbywaniem innych aktywności życiowych ze szkodą dla zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego.
Osoby obsesyjnie zaangażowane w pracę, w przeciwieństwie do pasjonatów, są przeciążone czynnościami pracy. Nie decyduje o tym liczba godzin, lecz określony – oparty na przymusie – styl pracy, który może przejawiać się w formach: (1) bezustannego zapracowania, (2) naprzemiennych faz przymusu pracowania i unikania pracy, (3) stałej potrzeby zmiany aktywności w związku z deficytem koncentracji uwagi oraz (4) nadmiernego skupiania się na detalach pracy, rozkoszowania się nią czy (5) pomocy innym. W przeciwieństwie do uzależnienia od pracy, przymus pracowania nie jest jeszcze związany z mechanizmami właściwymi dla pracoholizmu.
Uzależnienie od pracy przejawia się w obsesyjno-kompulsyjnym dążeniu do nierealistycznych, perfekcjonistycznych standardów w celu nadmiernego kompensowania niskiego poczucia własnej wartości oraz unikania / redukowania emocji negatywnych i objawów odstawiennych. Jednym
z najważniejszych kryteriów określających pracoholików jest brak umiejętności wyłączenia się z pracy, szczególnie w sferze myśli i wyobrażeń oraz podczas aktywności rekreacyjnych, a także chroniczne wykorzystywanie zapracowywania się do zastępczego radzenia sobie z deficytami samoregulacji emocji.
Jak zaznacza Kamila Wojdyło, syndrom pracoholizmu bywa często mylony z zespołem wypalenia zawodowego – pracoholików określa się np. jako osoby, które „wypalają się” przy wykonywaniu pracy. Chociaż pewne symptomy wypalenia i pracoholizmu są podobne, każde z tych zjawisk posiada odmienne właściwości. Przeciążenie pracą w przypadku uzależnienia jest związane z przymusem pracowania i z zastępczą regulacją emocji, natomiast wypalenie zawodowe jest związane z utratą przez jednostkę poczucia znaczenia pracy. Wypalenie zawodowe odnosi się tylko do działalności zawodowej polegającej często na pracy z ludźmi, natomiast pracoholizm może dotyczyć każdego zajęcia ukierunkowanego na cel, które traktowane jest przez jednostkę jako praca. Zarówno u wypalonych zawodowo jak i uzależnionych obserwuje się symptomy wyczerpania psychofizycznego, przy czym osoby wypalone przeżywają wyczerpanie emocjonalne powiązane z obniżeniem zaangażowania zawodowego, natomiast u osób uzależnionych wyczerpanie psychofizyczne współwystępuje ze stałym, wzrastającym zaangażowaniem w pracę. Podobieństwo pracoholizmu i syndromu wypalenia zawodowego jest natomiast widoczne w postawie emocjonalnej w stosunku do pracy. Uzależnieni – podobnie jak osoby „wypalone zawodowo” – wykazują niezadowolenie z własnej aktywności pracy, czują się przeciążone i doświadczają silnego stresu.
Źródło: Kamila Wojdyło, „Uzależnienie od pracy. Teoria. Diagnoza. Psychoterapia”, Wydawca
Stowarzyszenie Natanaelum Instytut Psychoprolaktyki i Psychoterapii Lublin 2016.
Oprac. DB