Skutki pracoholizmu dla osoby, która jest pracoholikiem

Główne zagadnienie poruszone w artykule dotyczy podmiotowych skutków pracoholizmu.Dokonano w nim przeglądu badań polskich i zagranicznych związanych z tą problematyką.Na tej podstawie omówiono fizyczne dolegliwości, jakich mogą doświadczać pracoholicy oraz konsekwencje pracoholizmu dla zdrowia psychicznego i samopoczucia.

Diana Malinowska

Pan Piotr, 38-letni przedsiębiorca, w taki sposób opisuje swoje odczucia związane z pracą: Tylko w pracy czuję radość i satysfakcję, cieszę się jak dziecko z wygranych projektów. Kiedy przychodzi weekend, pojawia się migrena i wszechogarniający lęk. Tego lęku nic poza pracą nie jest w stanie zagłuszyć. Codzienne, kilkunastogodzinne zatopienie się w pracy oddalało go od nieprzyjemnego uczucia lęku, ale skutkiem były bóle głowy, stres i inne fizyczne dolegliwości. Przyjaciele wmawiali mu, że organizmu nie da się oszukać. Odczuwał to, choć trudno było mu się do tego przyznać. Brak czasu na sen i ciągła praca uniemożliwiały regenerację sił i prowadziły do wyczerpania. Poza fizycznymi oznakami przepracowania do głosu dochodziły również dolegliwości psychiczne, takie jak ogólny brak zadowolenia z życia i z wykonywanej pracy. Pan Piotr cieszył się pracą tylko wtedy, kiedy odnosił sukces. (Źródło: Opracowanie własne.)

Czy praca może szkodzić osobie, która ją wykonuje? Przypadek pana Piotra, 38-letniego przedsiębiorcy, pokazuje, że nadmierna praca, rozumiana jako pracoholizm, może wiązać się z negatywnymi skutkami dla zdrowia pracoholika − zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Opisane są tu tzw. objawy odstawienne, które pojawiają się szczególnie wtedy, gdy pracoholicy nie wykonują pracy. Jak wynika z doniesień i obserwacji klinicznych, mogą to być emocje o ujemnym znaku, takie jak lęk, stany depresyjne czy dolegliwości fizyczne, np. bóle migrenowe, bóle mięśni, żołądka, dolegliwości sercowo-krążeniowe (Killinger, 1991; Morris i Charney, 1983; Robinson, 1998; Rohrlich, 1981).

Analizę skutków pracoholizmu dla zdrowia warto poprzedzić definicją tego zjawiska. Większość naukowców zajmujących się tą problematyką jest zgodnych, że główne oznaki pracoholizmu są następujące: poświęcanie całej swojej energii pracy, silny wewnętrzny przymus wykonywania pracy i utrata kontroli przez pracoholika nad swoim zachowaniem. Trzeba również dodać, że pracoholizm może przyjmować różne formy, począwszy od nadużywania pracy po całkowitą kontrolę nad jej wykonywaniem, które należy rozpatrywać w kategoriach uzależnienia behawioralnego.

W tabeli 1. zaprezentowano główne wyniki badań dotyczące związków pracoholizmu ze zdrowiem. Na ich podstawie można stwierdzić, że pracoholicy to osoby, które doświadczają wyższego poziomu stresu, mniejszej równowagi emocjonalnej oraz niższego zadowolenia z życia.

Poza wymienionymi aspektami funkcjonowania psychicznego należy również zauważyć, że dowiedziono, iż osoby poświęcające dużo czasu pracy (zarówno pracoholicy, jak i pracownicy zaangażowani, którzy pracują równie długo, ale nie doświadczają przymusu pracy) mogą się uskarżać na kłopoty ze snem i problemy zdrowotne. Nie w każdych badaniach uzyskiwano wyniki wskazujące na negatywne korelaty pracoholizmu. Jako przykład można przywołać badania Vodanovicha, Piotrowskiego i Wallace’a z 2007 roku. Do pomiaru pracoholizmu autorzy wykorzystali skalę Robinsona, w której pracoholizm diagnozuje się na podstawie następujących właściwości: tendencje kompulsywne, kontrola, zaburzona komunikacja, zaabsorbowanie sobą, nieumiejętność delegowania, niska samoocena. Wspomniani autorzy nie wykazali związku pracoholizmu ze zmiennymi świadczącymi o problemach zdrowotnych, takich jak zawał serca i podwyższony poziom ciśnienia krwi. Inny ważny wniosek, który wyłania się z badań zaprezentowanych w tabeli 1, dotyczy tego, że istotne znaczenie w analizie podejmowanego w artykule zagadnienia ma uwzględnianie poszczególnych komponentów pracoholizmu (zaczerpniętych z koncepcji Spence i Robbins, 1992), które w odmienny sposób wiążą się z subiektywną oceną stanu zdrowia.

Tabela 1. Związki między pracoholizmem, zdrowiem i stresem na podstawie badań.

Autorzy badań, rok	Wyniki badań
Boot-Kewley i Friedman (1987)	Pracoholizm wiąże się z ryzykiem ataku serca.

Spence i Robbins (1992)	Pracoholicy oraz entuzjastyczni pracoholicy w porównaniu z entuzjastami pracy w większym stopniu uskarżają się na problemy zdrowotne i doświadczają wyższego poziomu stresu.
Burke (2000b)	Pracoholizm jest związany z problemami fizycznymi i niższą oceną zadowolenia z życia.
Kanai i Wakabayashi (2001) McMillan i jej współpracownicy (2001)	Pracoholizm jest związany z wysokim poziomem stresu w pracy.
Burke, Oberklaid i Burgess (2004)	Pracoholicy w porównaniu z pracoholikami entuzjastycznymi uzyskują niższe wyniki w zakresie równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego.
McMillan i O’Driscoll (2004)	Pracoholicy oceniają swój stan zdrowia podobnie jak niepracoholicy.
Taris, Schaufeli i Verhoven (2005)	Wyższe wyniki w zakresie pracoholizmu są związane z wyższym poziomem stresu w pracy, wypaleniem zawodowym oraz symptomami psychicznymi i fizycznymi.
Burke, Burgess i Fallon (2006)	Pracoholizm jest związany z niższym poziomem zadowolenia z życia (well-being).
Burke i jego współpracownicy (2006)	Pracoholizm nie jest związany z problemami zdrowotnymi, istnieje pozytywny związek pracoholizmu z wypaleniem zawodowym.
Vodanovich i jego współpracownicy (2007)	Nie zidentyfikowano istotnych związków między pracoholizmem a podwyższonym poziomem ciśnienia krwi i zawałem serca.
Andreassen i jej współpracownicy	Przymus pracy jest związany z wyższym poziomem

(2007)	stresu w pracy (job stress) i niższą subiektywną oceną zdrowia; zadowolenie z pracy jest związane z niższym poziomem stresu w pracy i wyższą subiektywną oceną zdrowia.
Andreassen i jej współpracownicy (2011)	Przymus pracy oraz zaangażowanie w pracę są pozytywnie związane z samooceną zaburzeń snu i problemów zdrowotnych.

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie Vodanovich i jego współpracownicy (2007) oraz Andreassen i jej współpracownicy (2007, 2011).

Badania prowadzone przez Spence i Robbins (1992) dostarczają interesujących wniosków na temat funkcjonowania osobistego pracoholików. Autorki diagnozowały pracoholizm na podstawie trzech wymiarów: zaangażowanie w pracę, przymus pracy i zadowolenie z pracy. Osoby, które zaklasyfikowano jako pracoholików deklarowały wyższy poziom stresu i większą niechęć do delegowania pracy innym, częstsze problemy zdrowotne oraz wyższy poziom perfekcjonizmu w porównaniu z entuzjastami pracy, którzy poświęcali pracy podobną ilość czasu. Te dwie grupy były również podobne w zakresie zaangażowania w pracę, a to, co je różniło – to wyższy poziom przymusu i brak zadowolenia, który charakteryzował pracoholików.

W omawianych badaniach dostrzeżono również inny wniosek, wskazujący na różnice między płciami. Kobiety, które miały wysoki poziom przymusu pracy, zaangażowania w pracę oraz zadowolenia z pracy (tzw. entuzjastyczni pracoholicy) doświadczały niższego poziomu stresu i w mniejszym stopniu uskarżały się na stan swojego zdrowia w porównaniu z kobietami, u których zadowolenie z pracy było niższe (tzw. pracoholicy). Zatem to zadowolenie z pracy może stanowić swego rodzaju ochronę przed niektórymi negatywnymi skutkami pracoholizmu.

Podobny sposób myślenia, wskazujący na to, że nie ma jednorodnej grupy pracoholików, a są różne ich rodzaje, jest prezentowany przez badaczki Scott, Moore i Micelli (1997). Uważają one, że pracoholicy mogą różnić się między sobą, a różnice te przekładają się na odmienne

konsekwencje. Wspomniane autorki wyróżniły trzy typy pracoholików: pracoholicy kompulsywno-zależni, pracoholicy perfekcjonistyczni, pracoholicy zorientowani na osiągnięcia (zob. tabela 2.).

Osoby, które należą do dwóch pierwszych wymienionych typów (pracoholicy kompulsywno-zależni i pracoholicy perfekcjonistyczni) doświadczają negatywnych następstw w postaci licznych problemów fizycznych i psychicznych (tabela 3.). Natomiast trzeci wyróżniony typ – pracoholicy zorientowani na osiągnięcia – w odróżnieniu od dwóch pierwszych typów może dobrze funkcjonować w sferze osobistej, co przejawia się niskim poziomem stresu i złości. Istotne jest tutaj wspierające środowisko zawodowe, które stwarza szanse na osiągnięcia i je docenia.

W analizie skutków pracoholizmu dla funkcjonowania w sferze psychofizycznej warto odwołać się do badań, w których poszukiwano podobieństw między pracoholizmem a wzorem zachowania A. Wzór zachowania A wiąże się z poważnymi problemami zdrowotnymi i negatywnymi konsekwencjami dla funkcjonowania zawodowego (por. Hallberg, Johansson i Schaufeli, 2008; Søgaard, Dalgard, Holme, Røysamb i Håheim, 2008). Pomimo odmienności tych zjawisk można wskazać na ich pewne cechy wspólne, są to m.in.: zaangażowanie w pracę, niska satysfakcja z pracy i z kontaktów pozazawodowych, potrzeba osiągnięć, poczucie presji czasu i ciągły pośpiech (por. Burke, 2000a). W badaniach Burke’a, w których identyfikowano przekonania charakterystyczne dla wzoru zachowania A, wykazano, że pracoholicy podzielają te dysfunkcjonalne przekonania (zob. tabela 4.).

Należy dodać, że pomiędzy dwoma typami pracoholików wyróżnionymi w konceptualizacji Spence i Robbins (1992) w omawianym badaniu Burke’a wystąpiły istotne różnice. Pracoholicy (o wysokim poziomie przymusu i zaangażowania oraz niskim poziomie zadowolenia) osiągali wyższe wskaźniki w zakresie dwóch ostatnich przekonań w porównaniu z entuzjastycznymi pracoholikami (o wysokim poziomie przymusu, zaangażowania i zadowolenia).

Tabela 2. Charakterystyka trzech typów pracoholików według Scott, Moore i Miceli (1997).

Typ pracoholika	Charakterystyka
Pracoholik kompulsywno-zależny	Pracuje dłużej niż zamierzał; dostrzega swoje nadmierne zaangażowanie w pracę, ale nie jest w stanie ograniczyć go ani kontrolować. Kontynuuje pracę pomimo negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych, doświadcza nieprzyjemnych oznak tzw. odstawienia, gdy rezygnuje z wykonywania pracy. Jego zachowanie może wskazywać na zaburzenia kompulsywno-obsesyjne; wie, że jego zachowanie jest przesadne i nieuzasadnione, może ignorować obsesyjne myśli o pracy. Do opisu jego zachowania można wykorzystać kryteria uzależnienia wg DSM IV, zaadaptowane do uzależnienia od pracy oraz kryteria zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (APA, 1994).
Pracoholik perfekcjonistyczny	Ma niezwykle silną potrzebę kontrolowania, która prowadzi do nieelastyczności, sztywności zachowań i działań ukierunkowanych na zdobycie kontroli. Przejawia agresję w dążeniu do władzy i mistrzostwa w pracy oraz w otoczeniu społecznym. Dużo czasu poświęca na przygotowanie się do wykonywania pracy, tworzy listy, zestawienia, ustala szczegóły. Do opisu jego zachowań można wykorzystać kryteria zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.
Pracoholik zorientowany na osiągnięcia	Orientacja na osiągnięcia może przejawiać się w trzech następujących postaciach:1. Dążenie do osiągnięcia wysokiego statusu społecznego: – identyfikuje się z karierą zawodową, – poleca pracę innym osobom, – jest lojalny wobec organizacji, przyczynia się do jej rozwoju, – ma potrzebę doskonalenia, bycia dostrzeganym, dominacji, przywództwa, zdobycia pieniędzy, – ma zdolność

odraczania gratyfikacji.2. Motywacja osiągnięć: – chce realizować trudne zadania, – pracuje według wysokich standardów, – wyznacza sobie cele długoterminowe, – dobrze reaguje na sytuacje rywalizacyjne, – jest zdolny do długotrwałego wysiłku, aby osiągnąć doskonałość, – preferuje sytuacje, w których ponosi osobistą odpowiedzialność, – wyznacza sobie cele o średniej trudności, – podejmuje umiarkowane ryzyko.

3. Wzór zachowania A: – preferuje rywalizację, – jest zniecierpliwiony, ma poczucie presji i braku czasu, – jest agresywny i nieuprzejmy, – dąży do osiągnięć i jest zaangażowany w pracę.

Wszystkie trzy typy pracoholików

Cenią pracę i bycie produktywnym, nawet kosztem innych aktywności, które mogliby wykonywać w wolnym czasie.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Scott i jej współpracowniczki (1997).

W obszarze skutków pracoholizmu dla funkcjonowania w sferze psychofizycznej z oczywistych względów nie można pominąć aspektów psychologicznych, takich jak satysfakcja z życia i jego poszczególnych dziedzin oraz poczucie celowości w życiu. Bonebright i jego współpracownicy (2000) prowadzili badania w tym obszarze. Do diagnozy pracoholizmu wykorzystano narzędzie Workaholism Battery autorstwa Spence i Robbins (1992).

Badacze skoncentrowali się na takich zmiennych, jak:

poczucie celowości życia charakteryzowane jako stopień odczuwanej celowości życia, posiadania celów życiowych,
konflikt między pracą a życiem prywatnym, rozumiany jako zakres odczuwanej presji między wymaganiami ról,
satysfakcja z życia, oceniana jako globalna ocena życia.

Wykazano, że pracoholicy w porównaniu do niepracoholików mają znacząco niższe wyniki w zakresie poczucia celowości życia i satysfakcji z życia. Pracoholicy w większym stopniu odczuwają konflikt pomiędzy pracą a życiem prywatnym. Interesujące jest to, że odkryto również istotne różnice pomiędzy dwoma typami pracoholików, wyróżnionymi na podstawie kryterium zadowolenia z pracy (według typologii Spence i Robbins). Entuzjastyczni pracoholicy w porównaniu z pracoholikami uzyskali wyższy poziom satysfakcji z życia i poczucia jego celowości. W świetle przedstawionych badań Bonebrighta i jego współpracowników pracoholizm wiąże się z niższą jakością życia, ocenianą na podstawie poczucia celowości życia, odczuwanego konfliktu pomiędzy pracą a życiem prywatnym i satysfakcją z życia. Uzyskano także dane wskazujące na zróżnicowane konsekwencje pracoholizmu dla osoby ze względu na przynależność do typu pracoholizmu.

Badania prowadzone przez Burke’a (2000b) wpisują się w analizowany obszar funkcjonowania pracoholików w sferze osobistej. Ich przedmiotem była analiza związków pomiędzy pracoholizmem a satysfakcją z dziedzin życia niezwiązanych z pracą (rodzina, kontakty z przyjaciółmi i społecznością). Autor wykorzystał narzędzie Spence i Robbins (1992), które, jak już wspomniano, pozwala zdiagnozować dwa typy pracoholików.

Tabela 3. Typ pracoholizmu i jego konsekwencje dla osoby według Scott, Moore i Miceli (1997).

Typ pracoholizmu	Konsekwencje dla osoby
Kompulsywno-zależny	Wysoki poziom lęku, stresu, pesymizmu. Liczne problemy fizyczne i psychologiczne. Niska samoocena i pewność siebie. Niski poziom satysfakcji z pracy i życia.
Perfekcjonistyczny	Wysoki poziom stresu. Liczne problemy fizyczne i psychologiczne. Niski poziom satysfakcji z pracy i wykonania zadań.
Zorientowany na osiągnięcia	Niski poziom stresu i złości. Dobre zdrowie psychiczne i fizyczne.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Scott i jej współpracowniczek (1997).

Tabela 4. Dysfunkcjonalne przekonania występujące u pracoholików.

1. Obawa, że inni ocenią osoby nieodnoszące sukcesów jako małowartościowe, co prowadzi do tego, że osoba udowadnia innym własną wartość poprzez osiągnięcia.

2. Lęk, że dobro nie zawsze zwycięży, gdyż w świecie nie istnieją żadne zasady moralne.

3. Obawa, że na świecie istnieje ograniczona liczba dóbr materialnych, co skłania do konkurowania z innymi ludźmi o te dobra.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Burke’a (2000a).

Uzyskane wyniki potwierdzają doniesienia z innych badań wskazujących, że konsekwencje psychologiczne dla pracoholika mogą być zróżnicowane w zależności od tego, jaki typ reprezentuje. Okazało się, że pracoholicy w porównaniu z entuzjastycznymi pracoholikami są mniej zadowoleni z kontaktów z przyjaciółmi i społecznością, w której żyją. Zidentyfikowano również związki pomiędzy trzema czynnikami pracoholizmu zaproponowanymi przez Spence i Robbins: zaangażowaniem w pracę, przymusem pracy i zadowoleniem z pracy a satysfakcją z wyróżnionych dziedzin. Czynnik przymus pracy wykazał negatywne korelacje z satysfakcją we wszystkich analizowanych obszarach: rodzina, przyjaciele, społeczność. Natomiast czynnik zadowolenie z pracy był pozytywnie związany z satysfakcją w tych trzech dziedzinach.

Paluchowski i Hornowska (2003) prowadzili badania nad pracoholizmem na gruncie polskim. Celem ich badań była m.in. analiza temperamentalnych uwarunkowań syndromu, który identyfikowali za pomocą własnej metody badawczej1. Autorzy wykazali, że pracoholizm koreluje z unikaniem wzmocnień negatywnych i wytrwałością oraz brakiem ukierunkowanych celów i borykaniem się z samym sobą. Właściwości te można traktować jako swoiste utrudnienia w sferze osobistej, zatem wyniki ich badań można przyjąć jako argument za tym, że pracoholizm wiąże się z negatywnymi skutkami w sferze osobistej.

1 Skala bada poziom skutków nadmiernego obciążania się pracą. Jej aktualna wersja to Skala Przeciążenia Pracą (Paluchowski i Hornowska, 2007).

Przedstawiony w artykule przegląd badań dotyczący funkcjonowania osobistego pracoholików ukazuje, że duże znaczenie w analizie tego problemu ma typ pracoholizmu. Pracoholizm nie jest jednorodny i powinien być diagnozowany na podstawie rozmaitych wskaźników (Malinowska, 2014). Ma to bardzo duże znaczenie praktyczne, bowiem wskaźniki te (przymus pracy, zaangażowanie, zadowolenie z pracy i inne) w odmienny sposób wiążą się ze zdrowiem fizycznym i psychicznym.

Bibliografia

Andreassen C.S., Ursin H., Eriksen H.R., The relationship between strong motivation to work, „workaholism”, and health, Psychology Health, 22, 2007.
Andreassen C.S., Hetland J., Molde H., Pallesen S., „Workaholism” and potential outcomes in well-being and health in a cross-occupational sample, „Stress and Health”, 27, 2011.
Bonebright C.A., Clay D.L., Ankenmann R.D., The relationships of workaholism with work-life confict, life satisfaction, and purpose in life, „Journal of Counseling Psychology”, 47 (4), 2000.
Booth-Kewley S., Friedman H.S., Psychological predictors of heart disease: A quantitative re view, „Psychological Bulletin”, 101, 1987.
Burke R.J., Workaholism and extra-work satisfaction, „International Journal of Organizational Analysis”, 7, 2000a.
Burke R.J., Workaholism in organizations: The role of personal beliefs and fears, „Anxiety, Stress and Coping: An International Journal”, 13(1), 2000b.
Burke R.J., Burgess Z. i Fallon B., Workaholism among Australian female managers and professionals: Job behaviors, satisfactions, and psychological health, „Equal Opportunities International”, 25, 2006.
Burke R., Oberklaid F., Burgess Z., Workaholism among Australian women psychologists: ante cedents and consequences, „Women in Management Review”, 19(5), 2004.
Hallberg U., Johansson G. i Schaufeli W., Type A behavior and work situation: Associations with burnout and work engagement, „Scandinavian Journal of Psychology” nr 48(2), 2006.
Kanai A. i Wakabayashi M., Workaholism among Japanese blue-collar employees, „International Journal of Stress Management”, 8, 2001.
Killinger B. , Workaholics: The respectable addicts, Simon Schuster, New York 1991. Malinowska D., Pracoholizm. Zjawisko wielowymiarowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
McMillan L.H.W., O’Driscoll M.P., Marsh N.V. i Brady E.C., Understanding Workaholism: Data Synthesis, Theoretical Critique and Future Design Strategies, „International Journal of Stress Management”, 8 (2), 2001.
McMillan L.H.W. i O’Driscoll M.P., Workaholism and health: Implications for organizations, „Journal of Organizational Change Management”, 17, 2004.
Morris S. i Charney N., Workaholism: Thank God it’s Moday, „Psychology Today”, 88, 1983.
Paluchowski W.J., Hornowska E., Praca − skrywana obsesja. Wyniki badań nad zjawiskiem pra-coholizmu, Wydawnictwo Bogucki, Poznań 2007.
Robinson B.E., Chained to the desk, A guidebook for workaholics, their partners and children and the clinicians who treat them, New York University Press, New York 1998.
Rohrlich J.B., The dynamics of work addiction, „The Israel Journal of Psychiatry and Related Sciences”, 18, 1981.
Scott K.S., Moore K.S. i Miceli M.P., An exploration of the meaning and consequences of workaholism, „Human Relations”, 50, 1997.
Søgaard A.J., Dalgard O.S., Holme I., Røysamb E. i Håheim L.L., Associations between type A behaviour pattern and psychological distress, „Social Psychiatry Psychiatric Epidemiology”, 43 (3), 2008.
Spence J.T., Robbins A.S., Workaholism: Definition, measurement, and preliminary results, „Journal of Personality Assessment”, 58 (1), 1992.
Taris T.W., Schaufeli W.B., Verhoeven L.C., Workaholism in Netherlands: Measurement and implications for job strain and work-nonwork conflict, „Applied Psychology: An International Review”, 54, 2005.
Vodanovich S.J., Piotrowski C. i Wallace J.C., The relationship between workaholism and health: A report of negative findings, „Organization Development Journal”, 25 (1), 2007.