Skutki pracoholizmu dla rodziny pracoholika

Japońscy badacze kultury, Ishiyama i Kitayama, wprowadzili określenie seven-eleven husbands. Pochodzi ono od amerykańsko-japońskiej sieci sklepów o nazwie 7-Eleven otwartych od 7 rano do 23. Wspomniane określenie można przetłumaczyć: mężowie pracujący od 7 rano do 11 w nocy. Obrazuje ono styl pracy męża i ojca –pracoholika, który nie ma czasu dla rodziny.

Diana Malinowska

Badacze z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wskazują, że w centrum zainteresowania pracoholików nie jest rodzina, a praca, dzięki której mogą realizować inne wartości (Paluchowski i Hornowska, 2003). Zatem najważniejsze są dla nich zadania, projekty, obowiązki zawodowe. Mniejsze znaczenie ma dla nich tzw. work-life balance, czyli utrzymywanie w równowadze życia zawodowego i prywatnego (Burke, 2001). Warto zastanowić się: jakie konsekwencje dla rodziny niesie taki sposób funkcjonowania? Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie skorzystam z wyników badań, które pozwalają odnieść się do następujących kwestii szczegółowych:

Jak pracoholicy funkcjonują w bliskich związkach?
Czy pracoholicy i ich małżonkowie są zadowoleni ze swojego związku?
Jak pracoholicy i ich małżonkowie oceniają jakość związku?
Jak partnerzy pracoholików oceniają samych siebie?
Czy pracoholizm ma związek z rozwodem?
Jak pracoholizm rodzica może wpływać na dziecko?

Po pierwsze: Jak pracoholicy funkcjonują w bliskich związkach?

Dowiedziono, że pracoholicy funkcjonują gorzej nie tylko w relacjach zawodowych, ale również w związkach intymnych. W porównaniu z niepracoholikami stosują oni mniej skuteczne sposoby rozwiązywania problemów pojawiających się w rodzinie, gorzej się komunikują, a ich rola w rodzinie jest słabiej określona (Robinson i Post, 1995).

Pracoholicy mogą stosować strategię komunikowania się, która polega na tym, że nie komunikują się wprost: zamiast sami przekazać informację, używają do tego innych. Na przykład komunikują się z partnerem poprzez dzieci. Co więcej, mogą mieć kłopot z tym, by podejmować rozmowy na trudne tematy i uciekają od tego, aby omawiać z partnerem problemy (Klaft i Kleiner, 1988; Garson, 1990). Istotne jest również to, że unikają oni wyrażania swoich uczuć i okazywania bliskości drugiej osobie (Minirth, Meier, Wichern, Brewer i Skipper, 1981).

Po drugie: Czy pracoholicy i ich małżonkowie są zadowoleni ze swojego związku?

Życie z pracoholikiem nie jest dla ich małżonków satysfakcjonujące, co pokazują badania prowadzone pod kierunkiem Bryana E. Robinsona, w których stwierdzono niższe zadowolenie ze związku u partnerek i partnerów pracoholików. Z drugiej strony również pracoholicy nie są zadowoleni ze swoich związków i odczuwają brak dopasowania w relacji z bliską osobą. Można domniemywać, że niski poziom zadowolenia ze związku prowadzi do tego, że osoby uciekają w pracę. Oddanie się pracy i całkowite w niej zatopienie to sposób, w jaki można poradzić sobie z niekomfortową sytuacją rodzinną. Zatem trudności rodzinne mogą być nie tylko skutkiem, ale i przyczyną pracoholizmu.

Jednakże nie jest regułą, że bycie w związku z pracoholikiem jest mało satysfakcjonujące dla obu osób pozostających w relacji. Zależy to od sposobu definiowania, a także mierzenia pracoholizmu.

W poprzednio omawianych badaniach stosowano narzędzie Work Addiction Risk Test autorstwa Robinsona, które mierzy pracoholizm na podstawie kilku charakterystyk: tendencje kompulsywne, kontrola, zaburzona komunikacja/zaabsorbowanie sobą, nieumiejętność delegowania zadań oraz zaniżone poczucie własnej wartości. Jeśli natomiast w charakterystyce pracoholizmu uwzględnić kompulsywny przymus pracy, czyli wewnętrzne nieodparte pragnienie jej wykonywania, ale i zadowolenie z pracy, to wyniki są odmienne od wcześniej omówionych. Partnerzy i partnerki osób, które charakteryzuje wysoki poziom przymusu pracy i zadowolenia z pracy mają zbliżony poziom satysfakcji ze związku, jak osoby niebędące w relacji z pracoholikiem (McMillan, O’Driscoll i Brady, 2004). To samo dotyczy pracoholików; są oni równie usatysfakcjonowani ze związku, jak niepracoholicy. Wydaje się, że to właśnie zadowolenie z pracy może zapewniać pracoholikom lepsze funkcjonowanie, co ma odzwierciedlenie również w satysfakcji z bliskich relacji.

Po trzecie: Jak pracoholicy i ich małżonkowie oceniają jakość ich związku?

Grupa badaczy pod kierunkiem wspomnianego już Bryna E. Robinsona (Robinson, Flowers i Caroll, 2001) była zainteresowana tą kwestią i oceniała, czy pracoholizm wiąże się z jakością związku małżeńskiego rozumianą m.in. jako pozytywne odczucia wobec partnera i ocena jego atrakcyjności seksualnej. Wykazano, że partnerzy osób uzależnionych od pracy niżej oceniają tak rozumianą jakość związku w porównaniu z niepracoholikami.

W innych badaniach ta sama grupa naukowców zajęła się oceną jakości związku, tym razem z perspektywy żony pracoholika (Robinson, Caroll i Flowers, 2001). W punkcie wyjścia przyjęto założenie wywodzące się z systemowej terapii rodzin, mówiące o tym, że u członków rodziny uzależnionego mogą pojawiać się problemy zdrowotne (Robinson, 1998, 2001). W badaniach identyfikowano nie tylko poziom pozytywnych uczuć wobec małżonka, ale również umiejscowienie kontroli kobiet. Uzyskano wyniki wskazujące na to, że pracoholizm jest negatywnie związany z jakością relacji małżeńskiej. Kobiety, które żyły w związku z pracoholikiem, wyrażały mniej pozytywnych emocji wobec partnera, a także w większym stopniu charakteryzowało je zewnętrzne umiejscowienie kontroli, i ta właściwość nie sprzyja dobremu funkcjonowaniu. Osoby z zewnętrznym umiejscowieniem kontroli nie widzą swojej roli w tym, co wydarza się w ich życiu. Źródła swoich sukcesów i przyczyny porażek upatrują w okolicznościach zewnętrznych. Podobne wyniki uzyskano dla mężów pracoholiczek. Otóż, częściej wyrażają oni negatywne uczucia wobec żon, ale przeciwnie do żon pracoholików – nie mają zewnętrznego umiejscowienia kontroli (Robinson, Flowers, Ng, 2006).

Po czwarte: Jak partnerzy pracoholików oceniają samych siebie?

Długie godziny nieobecności partnera lub partnerki w domu to dla wielu osób, które są w związku z pracoholikiem, z pewnością codzienność. Nie jest to jednak jedyna doświadczana przez nich osobista trudność. Wykazano, że pracoholicy mają wyższy poziom perfekcjonizmu w porównaniu z innymi osobami.

Ciągłe podnoszenie sobie poprzeczki przez pracoholików i chęć bycia idealnymi – ma wpływ na bliskie im osoby i ich samoocenę. Okazuje się, że osoby bliskie porównują się z niedoścignionymi standardami partnera lub partnerki-pracoholika, a to rodzi poczucie, że są od nich gorsi i mniej wartościowi. Co więcej, w badaniach żon pracoholików wykazano również, że towarzyszy im nie tylko niska samoocena, ale także rezygnują one z własnych marzeń i celów z racji tego, że są zaangażowane w realizację potrzeb i pragnień swoich mężów (L’Abate, L’Abate, 1981).

Po piąte: Czy pracoholizm wiąże się z rozwodem?

O ile nie ma precyzyjnych danych mówiących o związku między pracoholizmem a rozwodem, to naukowcy zajmujący się tą problematyką wskazują na to, że tak może być w istocie. Podkreślają również, że pracoholicy mają trudności z utrzymaniem stałości związku. Niewątpliwie życie z pracoholikiem nie jest usłane różami. Bycie partnerką lub partnerem pracoholika może się bowiem wiązać z odczuciem bycia ignorowanym, odrzuconym, a nawet zaniedbywanym, gdyż pracoholik większość swojego czasu poświęca pracy. Pracoholicy doświadczają konfliktu między życiem zawodowym a rodzinnym (ang. work-family conflict), niezwykle trudno im godzić rolę zawodową i rodzinną. Taka dysharmonia nieuchronnie prowadzi do tego, że osoba bliska nie otrzymuje od pracoholika wystarczającego wsparcia, co może rodzić w niej przekonanie, że jest mniej ważna niż praca (Bakker, Demerouti i Burke, 2009).

U partnerek i partnerów pracoholików może występować nie tylko poczucie odrzucenia, ale również mogą oni mieć poczucie winy wynikające z tego, że tylko oni chcą poprawy relacji. Pracoholizm może wywoływać trudności rodzinne i zapoczątkować tzw. efekt domina, czyli gwałtowne narastanie coraz to nowych problemów w związku. Nie są one rozwiązywane na bieżąco, gdyż pracoholik może być zbyt zajęty, aby dostrzec, że coś się dzieje nie tak w jego związku, a przy tym może lekceważyć sygnały zgłaszane przez partnera czy partnerkę. O ile emocjonalny chłód, czyli opisane już kłopoty pracoholika z okazywaniem bliskości, prowadzi jedynie do myśli o rozwodzie lub separacji u partnera bądź partnerki, o tyle brak więzi emocjonalnej między małżonkami, która rodzi się dzięki wspólnym doświadczeniom i przeżyciom, jest jedną z głównych przyczyn rozwodu (Gottman i Silver, 1999).

Po szóste: Czy pracoholizm rodzica może wpływać na dziecko? Na początku warto wspomnieć, że w literaturze pojawia się określenie dorosłe dziecko pracoholika. Zatem dzieci pracoholików analogicznie do dorosłych dzieci alkoholików (DDA) mają pewne wspólne cechy. Obejmują one doświadczanie różnych zakłóceń w sferze psychicznej, takich jak np. depresja, lęki, zewnętrzne umiejscowienie kontroli (Robinson i Kelley, 1998). Ponadto u dorosłych dzieci pracoholików odnotowano częstsze postrzeganie swojej rodziny jako dysfunkcyjnej oraz częstsze występowanie zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym (Searcy, 2000).

Bryan E. Robinson (1998) wskazuje również na to, że nie tylko małżonkowie, ale i dzieci dotkliwie odczuwają styl pracy rodzica. Nawet wtedy, gdy ojciec lub matka pracoholik są fizycznie obecni w domu, to jednak dzieci mają poczucie, że ich rodzic jest od nich emocjonalnie oddalony. Ten dystans emocjonalny być może wynika z tego, co opisuje Tuck T. Saul, ukazując pracoholika jako osobę, której nieodłącznie towarzyszy poczucie winy. Zdaniem wspomnianego doradcy rodzinnego, pracoholik nie potrafi poradzić sobie z tą nieprzyjemną emocją, zamyka się w sobie i jej nie ujawnia. Zamiast poczucia winy pojawia się u niego z dużą siłą złość, którą jawnie okazuje członkom rodziny lub kieruje ją na siebie samego.

Dzieci z jednej strony doświadczają niezasłużonej złości od rodziców, a z drugiej, obserwując ich zachowanie, same uczą się takiego sposobu radzenia sobie z trudnymi emocjami. Dzieci pracoholików wyrastają w domach, gdzie przede wszystkim ceniona jest praca, nie ma czasu na zabawę, gdyż dla pracoholików liczą się wyłącznie zadania do wykonania. Stawiane są im bardzo wysokie oczekiwania, a dzieciom z oczywistych względów trudno jest w każdej sytuacji sprostać tym oczekiwaniom. Z kolei rodzic pracoholik zaszczepia w dziecku to, że jest z niego dumny o tyle, o ile będzie miał sukcesy. Taki warunkowy sposób okazywania miłości może prowadzić do wykształcenia się u dziecka poczucia małej wartości. W tym kontekście wcale nie dziwi to, że osoby, które widzą w swoim rodzicu pracoholika, również częściej stają się pracoholikami (Chamberlin i Zhang, 2009).

Podsumowując, zwracam uwagę na to, że pracoholizm może sprzyjać wystąpieniu wielu różnych trudności w rodzinie zarówno z perspektywy partnera/partnerki pracoholika, samego pracoholika, jak i jego dzieci. Zatem w terapii pracoholizmu należy uwzględniać także członków rodziny, zgodnie z systemowym podejściem. Niewątpliwie opisanych trudności nie możemy przypisywać każdej osobie, która pozostaje w związku z pracoholikiem, jest pracoholikiem czy dzieckiem pracoholika. Opisane skutki praktycy powinni traktować jako zbiór potencjalnych zagrożeń, przy okazji uwzględniając to, jak rozumieją i diagnozują pracoholizm.

Bibliografia

Bakker A.B, Demerouti E., Burke R.A., Workaholism and relationship quality: A Spillover-Crossover Perspective, „Journal of Occupational Health Psychology” nr 14(1), 2009.
Burke R.J., Workaholism in organizations: Psychological and physical well-being consequences, „Stress Medicine” nr 16(1), 2001.
Chamberlin C.M., Zhang N., Workaholism, Health, and SelfAcceptance, „Journal of Counseling Development” nr 87, 2009.
Garson B., Work addiction: Organizational boon or doom?, Unpublished manuscript 1990.
Gottman J., Silver N., The seven principles for making marriage work, Random House, New York 1999.
Klaft R.P., Kleiner B.H., Understanding workaholics, „Business” nr 33, 1988.
L’Abate L., L’Abate B.L., Marriage: The dream of the reality, „Family Relation” nr 30(19), 1981.
McMillan L.H.W., O’Driscoll M.P., Brady E.C., The impact of workaholism on personal relationships, „British Journal of Guidance and Counseling” nr 32, 2004.
Minirth F., Meier P., Wichern F., Brewer B., Skipper S., The workaholic and his family: The inside look, MI: Baker Book House, Grand Rapids 1981.
Paluchowski W.J., Hornowska E., Pracoholizm a system wartości i uwarunkowania temperamentalne (w:) S.A. Witkowski (red.), Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu, Tom IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
Robinson B.E., Flowers C., Ng K.M., The relationship between workaholism and marital disaffection: Husbands’ perspective, „The Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families” nr 14(3), 2006.
Robinson B.E., The workaholic family: A clinical perspective, „The American Journal of Family Therapy” nr 26, 1998.
Robinson B.E., Carroll J.J., Flowers C., Martial estrangement, positive affect, and locus of control among spouses of workaholics and spouses of nonworkaholics: A national study, „The American Journal of Family Therapy” nr 29, 2001.
Robinson B.E., Flowers C., Carroll J.J., Work stress and marriage: a theoretical model examining the relationship between workaholism and marital cohesion, „International Journal of Stress Management” nr 8(2), 2001.
Robinson B.E., Kelley L., Adult children of workaholics: Selfconcept, anxiety, depression, and locus of control, „American Journal of Family Therapy” nr 3, 1998.
Robinson B.E., Post P., Split-half reliability of the work addiction risk test: Development of measure of workaholism, „Psychological Reports” nr 76, 1995.
Searcy E.A., Adult children of workaholics: Anxiety, depression, family relationships, and risk for work addiction, Unpublished masters’ thesis. University of South Australia 2000.
Snir R., Harpaz I., Attitudinal and demographic antecedents of workaholism, „Journal of Organizational Change Management” nr 17, 2004.