Czynniki ryzyka uzależnienia od ćwiczeń
Uzależnienie od ćwiczeń spełnia ogólne kryteria uzależnień behawioralnych, ale w obowiązujących klasyfikacjach (ICD czy DSM) nadal nie jest wyodrębnioną jednostką. W Polsce nie jest znana skala problemu uzależnienia od ćwiczeń, ponieważ jak dotąd nie zostały przeprowadzone badania mające na celu oszacowanie rozpowszechnienia tego uzależnienia w populacji ogólnej czy w grupach osób, o których wiadomo, że są bardziej narażone na ich rozwój. Kto jest więc „bardziej narażony” i jakie są czynniki ryzyka uzależnienia od ćwiczeń?
Próby oszacowania częstości występowania uzależnienia od ćwiczeń są niespójne. Rozbieżność wyników waha się między 0,3% a 77% (biegacze). W specyficznych subpopulacjach zagrożenie uzależnieniem od ćwiczeń jest wyższe, np. wśród sportowców (bez podziału na rodzaj sportu) wynosi do 32%. Kierując się kryteriami opisującymi uzależnienie w DSM-5, szacuje się, że 0,3–0,5% populacji ogólnej jest w grupie wysokiego ryzyka, a wśród osób ćwiczących systematycznie odsetek ten wynosi 1,9–3,2%.
Czynniki ryzyka uzależnienia
Z badań wynika, że szczególnie narażoną na uzależnienie od ćwiczeń grupą są osoby zajmujące się sportem zawodowo oraz studenci kierunków sportowych. Dodatnie korelacje zaobserwowano również między młodym wiekiem, płcią męską oraz dużą częstotliwością ćwiczeń.
Badania poszukujące genetycznego podłoża uzależnień, wspólnego dla uzależnień chemicznych i czynnościowych, podkreślają istnienie wspólnych mechanizmów molekularnych dla uzależnienia od narkotyków i kompulsywnego biegania. Czynniki związane z podłożem neurobiologicznym to m.in. indywidualne cechy temperamentalne. Poszukiwanie nowości i unikanie szkody to cechy, których skrajne nasilenie może być znaczące w obrazie uzależnienia i może mieć podłoże genetyczne – podobnie jak neurotyzm i ekstrawersja.
Badania poszukujące zależności między nałogowym ćwiczeniem a cechami osobowości podkreślają pozytywną korelację między wysokim poziomem neurotyzmu (zakładającym gorsze radzenie sobie ze stresem), ekstrawersją (korelującą z wysoką aktywnością, poszukiwaniem doznań) oraz takimi cechami, jak egocentryzm, rywalizacyjność, sceptyczne nastawienie do innych.
Uzależnienie od ćwiczeń a inne uzależnienia behawioralne i zaburzenia
Przeprowadzone dotąd badania wskazują, że uzależnienie od ćwiczeń współwystępuje z innymi zachowaniami nałogowymi, wśród młodzieży z kompulsywnym kupowaniem, uzależnieniem od Internetu, pracoholizmem i hazardem.
Kompulsywne uprawianie ćwiczeń fizycznych często współwystępuje także z zaburzeniami odżywiania, obrazem ciała oraz cechami obsesyjno-kompulsywnymi.
Metaanaliza rozpowszechnienia uzależnienia od ćwiczeń fizycznych u osób z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania wykazała, że uzależnienie od ćwiczeń występuje w tej grupie ponad trzy i pół raza częściej. Badanie osób uprawiających sport (bieganie), które wyłoniło grupę ćwiczących z ryzykiem zaburzeń odżywiania, wykazało, że przeważały w niej młode kobiety, których motywacją do ćwiczeń była utrata wagi, a w charakterystykach osobowościowych dominował wysoki poziom neurotyczności.
Z badań wynika, że kompulsywne ćwiczenia mogą być też istotnym markerem w rozpoznawaniu zaburzeń odżywiania, szczególnie u mężczyzn. Jedno z badań wykazało, że o ile mężczyźni i kobiety byli w równym stopniu narażeni na rozwinięcie się nałogowego ćwiczenia, o tyle u mężczyzn było ono bardziej pierwotne i silniej uzależniające, natomiast u kobiet częściej wtórne i związane z cechami obsesyjno-kompulsywnymi.
Ortoreksja to zaburzenie charakteryzujące się nadmierną kontrolą nad jakością spożywanego jedzenia. Grupa osób regularnie ćwiczących wykazuje większą częstość jej występowania z powodu świadomości znaczenia odżywiania w sprawności fizycznej. Osoby regularnie uprawiające sport stały się populacją zagrożoną jej wystąpieniem. Przeprowadzone dotychczas badania wykazują dodatnią korelację między uprawianiem sportów wytrzymałościowych a ortoreksją.
Zgodnie z wynikami badań, 10,2% uczestników wykazywało objawy uzależnienia, natomiast objawy ortoreksji występowały u 3,4%. Oba zaburzenia występowały u 2,3% całej grupy badanej. Co ciekawe, wśród kobiet zaobserwowano wyższy wskaźnik korelacji obu zaburzeń.
Chęć doskonalenia swojej formy fizycznej oraz sylwetki często wynika z narcystycznych cech osobowości oraz wysokiego nasilenia perfekcjonizmu. Badania podkreślają znaczenie perfekcjonizmu – zarówno u osób przejawiających zaburzenia odżywiania, jak i uzależnionych od ćwiczeń fizycznych, również wśród osób, u których współwystępują oba zaburzenia.
Badania potwierdzają związek kompulsywnego ćwiczenia nie tylko ze specyficznymi cechami osobowości, ale też z samooceną i zaburzonym obrazem własnego ciała. Dysmorfia mięśniowa (czasami nazywana „bigoreksją”) jest wariantem zaburzenia dysmorficznego ciała, opisanym w DSM-5 jako część spektrum obsesyjno- -kompulsywnego. Stan ten charakteryzuje się przekonaniami o niewystarczającej muskulaturze i zaangażowaniem w nadmierne budowanie mięśni przez podnoszenie ciężarów i stosowanie sterydów anabolicznych. Ze względu na dużą presję w osiąganiu zamierzonego celu, jakim jest budowanie sylwetki, uprawianie ćwiczeń w tej grupie może mieć cechy zachowania nałogowego. Potwierdzają to badania porównujące mężczyzn z rozpoznaniem bigoreksji i anoreksji, gdzie wyraźnie zaznacza się przymus ćwiczeń, który wydaje się wtórny do zaburzeń obrazu ciała. Mężczyźni z dysmorfią mięśni i jadłowstrętem psychicznym wykazywali symptomatyczne podobieństwa, obejmujące obszar zaburzonego obrazu ciała, zaburzenia odżywiania i nadmiernego wzorca ćwiczeń.
Źródło:
„Co za dużo, to niezdrowo. Uzależnienie od ćwiczeń fizycznych: zjawisko, kryteria diagnostyczne, etiologia, terapia, wyzwania badawcze”, Ewa Martyniak , Julia Wyszomirska, Marek Krzystanek, Katarzyna Piekarska-Bugiel, Aleksander Stolarczyk, Psychiatr. Pol. 2021; 55(6)
Fot. Sven Mieke, Unsplash.com